(J. Delaigue - 1934 ) retranscrit per Ives Gorgaud
S'agis pas de nos demandar si valem mai o mens que nostres grands. Los ancians valian ço que valian : n'i avia de bons e de crois. Nosautres valem ço que valem; n'i a al mèi de nosautres, que son franc bons; n'a benlèu que son franc mauvàs; quasi totjorn, chasca ome a son bon latz e son mauvàs latz, porta en son cor una mesclaa de bon e de mauvàs. Quand aseimem lo temps en arrièr, s'agis mens de nos confrontar amb los ancians que de nos eisaminar nosautres e de veire ço que valem.
S'agis pas mai de nos conselhar de faire en tot e pertot coma los ancians. Nostres grands lavoravan amb un araire; aiara se'n fabrica ges. Las raubas, las vèstas, los chapèls que portavan d'autres cops, es pas mauvàs de los mostrar: mas perdriam ben nostre temps si conselhavam al monde d'anuèit de s'abilhar coma al segle quinze: demandem-lor de s'abilhar onestament e de pas mostrar mai d'apèl que d'estofa, mas n'apeitessam pas mai. I a de façons de faire que son mortas e perduas sens esperar lo revenche: los rius passan pas dos cops sotz lo mesme pont. Quan avetz trobat un auselon crebat al bord d'un chamin, al mèi de las flors d'un prat, vos setz benlèu ben demandat ço que l'avia tuat; mas avetz pas ensaiat de lo tornar faire viure: auriatz perdut vostre temps. Aquo sera ben mai pèrdre lo temps, aquo seria ben batre l'aiga amb un baston que ensaiar de nos faire viure en tot e pertot coma solia. I a de façons de faire que se viran pus.
Mas n'i a que es damatge que se pèrdan. Vos ne'n vole dire una que i pensavo totara en vesent de jarbas e de cuchons en las terras. Sabetz que pèr las Rogacions, los paisans fan benesir de petiotas crotz de bosc e las plantan en lors blats. D'autres cops, tots o fasian; e quand un meissonièr recontrava una d'aquelas crotz en son abladason, la portava ès la maison, e lo sera, la patrona apondia a la prelèira un Pater e un Ave en l'onor de la petiota crotz que avia garanti la recorda. Al jorn d'anuèit, se planta ben encara de crotz benesias, mas pas pertot, e quand ven lo temps de meire, se'n troba ges: si quauqu'un ne'n buta una amb son volam, la laissa coma un estoblon. Las crotz se purissan en la terra; lo monde an desavertit de las acampar.
Perqué n'an perdut l'averti ? Perqué avem laissat perir tant de bonas façons de faire e ne'n prenem pas d'autras a la plaça ? Aquo sèrv pas de bramar que la joinessa vau ren e que tot vai mal. Quand aquo fumeira, om chèrcha lo fuoc. Si quicom vai mal, ne'n chal cherchar la causa e se pas trompar. Avetz tots veguts coma las branchas dels arbres van e vénan quand lo vent bofa. Coneisse un enfant que demandava a son paire de faire copar tots los arbres, afin que l'aura li emportèsse pus son chapèl: cresia qu'aquo èra las branchas que possavan l'aura e la fasian grenir e mal faire. Ensonhem-nos de pas semblar aquele enfant: quand los arbres serian tots copats, l'aura bofaria mai fort. Se i a de mal, lo mal es pas solamentas en defora, lo mal es en dedinc. Lo mal es en nostra tèsta, en nostre cor. Nostras idéias son gaire drèitas e bonas, vesem pas pro la valor de chasca veaa, nostre cor sembla una tèrra que es ganhaa per lo grame e la tartaréia: i a tant de passaors que làissan sacar en nostra arma las mauvasas granas que la riojan e l'estofan. Pensem trop a aquesta via, e i botem tots nostres esmais. Tenetz, solia que lo grand esmai del monde èra de ben morir. Ne'n mancava pas que fasian coma aquele vielh que li ai legit son istoria: quand sentiguèt que la granda ora aprochava, diguèt a sa femna d'anar faire sonar las clochas, afin que los vesins s'arrocèssan, coma n'avian l'averti, per demandar al bon Diu de perdonar aquele qu'anava rendre sos comptes. Prenian la mort coma es en efèit, coma la fin d'un viatge, e pèr aquela fin de viatge s'aprèstavan, avian de l'ensonha. Al jorn d'anuèit, quand un ome vai morir, tots se i botan pèr li escondre la veritat, per li faire creire que garira ben, mesmas quand la mort l'estrangla. An paor que de parlar clar e verai aquo li baile una secossa; e d'aquel biais, n'i n'a que s'en van e pàssan en l'autre monde sens se'n dobtar. Lo mal es en dedinc e aquo es lo dedinc que chal restablir tot d'abord.
Sufis pas de prendre suènh del defora. Aquo sèrv pas de dire a un boitos de marchar drèit. Aquo serviria ren de mantenir las velhas modas e la velhas façons de faire: los abits acàpçan tant ! Botatz de daurura a un chancèl, aquo l'empachara pas de sentir paure. Aquelos que s'aucupan mas de se faire veire, lo Crist, nostre mestre e senhor, disia que sémblan de tombas blancheaas: en defora, om vei de pèiras ben talhaas que lusissan al solelh e de flors que son esbandias coma d'uèlhs amistos; sacatz-vos dedinc, trobatz mas de chancèls e de cos que purissan, puèi tot s'esfondra e rèsta mas de cendres. Pèr paréisser bon tengut, chal ésser bon en dedinc: un mauvàs arbre porta pas de bona fruta, un arbre bornat s'estroça pèr lo mendre ren. Aquo es del dedinc que chal prèndre suènh, aquo es lo dedinc que chal medicinar.
Sonhatz lo chastèl dels avesques amb son escola e son ospital. I trobe tota una medicina per nos desempoisonar, tota una bonèira per nos empachar de descorar, tots los aviures necessaris per nos sostar. L'escola, aquo es la veritat qu'esclaira; l'ospital, aquo es la charitat que sauva. La veritat: i a quasi dos mila ans, lo Crist la fasia volar sobre las aigas e la planas e los suchalhs, la lançava si fort que a traforat los país e los ans: la trobem en l'evangeli, l'auvèm es la glèisa, l'auvem a l'escola: vivem al mèi de la claretat del cèl. La charitat: lo Crist l'aduguèt a aqueste monde e la plantèt al cor de tots los omes: "amatz-vos los uns los autres; amatz-vos coma ieu vos ame." Amai om sia vielh, malaute, endechat, fai bon viure quand om a un ospital que es una maison de familha, quand om a de sorres que son de sors e de maires. La charitat, la veritat ! Lo Crist nos las prescha totjorn, e n'avem grand besuènh per copar las paraulas sagnosas dels mauvas que volan acapçar las estèlas e semenar la giba e la guèrra. La charitat, la veritat ! Las trobatz al vielh chastèl: sembla que los avesques i las préschan encara e ne'n manténan la pratica. La veritat, la charitat ! Gardatz-las en vostra arma, assolidatz-la en vostre cor !
